Μια φωτογραφική καταγραφή της ζωής του νησιού από τις αρχές του 20ού αιώνα ως το 1965 µε πρωταγωνιστές τα καράβια, τους βαρκάρηδες και τους ανθρώπους του λιµανιού
«Πλευρίζει η βάρκα σε εποχήν ατόφια/ Η πόρτα λύνεται/ Και µέσα απ’ το νέφος που σκορπιέται/ Προβάλλει η πλώρη και η γοργόνα της/ Λαχανιασµένη µε στήθη ξέστηθη/ Ποντίζοντας την άγκυρά της στο λιµάνι Είναι ελαφρά τα φτερουγίσµατα/ Σαν τα τρεξίµατα παιδιών που παίζουν/ Είναι βαριά τα παλαµάρια/ Μια µπαρούµα πέφτει στα νερά/ Και αναταράζει την άµµο του πυθµένος».
Ανδρέας Εµπειρίκος,
«Η άφιξις», Κόρθι ,19.5.1955
Ετος 1903. Ο «Ηφαιστος» (που αργότερα θα µετονοµαζόταν «Ηρα»), καράβι του σκωτσέζου πλοιοκτήτη και µόνιµου κατοίκου Πειραιά Τζον Μακ ?ούαλ, κάνει για πρώτη φορά το δροµολόγιο Ανδρος - Πειραιάς. Ο στόλος της Ελληνικής Ατµοπλοΐας που είχε χρεοκοπήσει το 1892 είχε γίνει ιδιοκτησία της Ατµοπλοΐας Τζον Μακ ?ούαλ και Βαρβούρ. Πέντε χρόνια αργότερα ο «Ηφαιστος» – ως «Ηρα» πλέον – θα ναυαγούσε. Αν και ο «Ηφαιστος» δεν ήταν το πρώτο επιβατηγό που εξυπηρέτησε τους κατοίκους της Ανδρου (προηγείται η «Υδρα» της Ελληνικής Ατµοπλοΐας που συστάθηκε το 1857), από τον «Ηφαιστο» έχει τουλάχιστον σωθεί κάποια φωτογραφία – µια από τις δεκάδες πλοίων που έπιαναν κάποτε αρόδο στα λιµάνια της Ανδρου και που φιλοξενούνται στο εξαιρετικό δίγλωσσο λεύκωµα (ελληνικά - αγγλικά) του Γιάννη Μαµάη.
Αρόδο. Σύµφωνα µε το Λεξικό του ?ηµητράκου, «όταν πλοίον τι παραµένει ολίγον έξωθεν λιµένος ή όρµου χωρίς να αγκυροβολήσει». Λέει ο Μαµάης: «Τα καράβια δεν µε εντυπωσιάζουν µισοπέλαγα όσο στα λιµάνια, µπαίνοντας ή βγαίνοντας, φορτώνοντας ή ξεφορτώνοντας, γεµάτα επιβάτες ή άδεια και βέβαια πάντοτε µε τη χαρά της άφιξης και τη θλίψη της αναχώρησης – εκείνο το “να φεύγεις είναι λίγο σαν να πεθαίνεις” των Γάλλων». Το λεύκωµα, που κυοφορήθηκε για περίπου τρία χρόνια έχοντας κατ’ αρχάς δει για πρώτη φορά το φως της δηµοσιότητας ως έκθεση φωτογραφίας, πέραν της ποικιλίας θαλάσσιων οχηµάτων, ξεχωρίζει και για το έντονο ανθρώπινο στοιχείο του: ναυτικοί, καπετάνιοι, βαρκάρηδες και πράκτορες συνθέτουν µια θαυµάσια καταγραφή µνήµης που υπήρξε το αποτέλεσµα ενός ενδιαφέροντος συνδυασµού. Από τη µια πλευρά το πάθος ενός «µανιακού» συλλέκτη φωτογραφιών και από την άλλη η αστείρευτη αγάπη του για τον τόπο του, την Ανδρο.
Ιστιοφόρα, καΐκια, βαπόρια
«Ο Γιάννης Μαµάης µπήκε στην καρδιά της ανδριώτικης ψυχής» αναφέρει στο κείµενό του «Μήτε στεριά µήτε θάλασσα» (ένα από τα ελάχιστα κείµενα σε ένα βιβλίο όπου «µιλά» κυρίως η εικόνα) ο καθηγητής Ιστορίας του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας ?ηµήτρης Ι. Κυρτάτας αναφερόµενος στην έρευνα του Μαµάη ο οποίος υλοποίησε το έργο µε τη βοήθεια του επιµελητή φιλολόγου ?ηµήτρη Αρµάου, του Κώστα Πίνα (επεξεργασία φωτογραφιών) και της Ελενας Νικολάου (σελιδοποίηση). Η συλλογή του φωτογραφικού υλικού µετατράπηκε σε πάθος και κάθε νέο εύρηµα αντιστοιχούσε σε ηδονή.
Το λεύκωµα «φωτίζει» όλα τα λιµάνια του νησιού. Φανοί του είναι τα πρόσωπα των ναυτικών και τα πλοία. Τα λιµάνια της Ανδρου είναι τέσσερα: η Χώρα, το Κόρθι, το Μπατσί και το Γαύριο – που στις ηµέρες µας είναι το βασικό. Από την Ανδρο έχουν περάσει καράβια όλων των ειδών. Αρχικώς καΐκια µε πανιά, µετά µηχανοκίνητα και µετά τον Πόλεµο πλοία µε κάρβουνο ή ατµόπλοια επιφορτισµένα µε τη µεταφορά ανθρώπων και κάθε λογής πραµάτειας: ζώων, υλικών, µηχανών, συσκευών, τροφίµων, αγροτικών και άλλων προϊόντων.
Στο πρώτο τρίτο του 19ου αιώνα η Ανδρος είχε περίπου 25 µεγάλα ιστιοφόρα σκάφη, ενώ προς τα τέλη του, 40 κατά µέσον όρο µεγάλα φορτηγά σκάφη ήταν νηολογηµένα ετησίως στο νησί. Τον αµέσως επόµενο αιώνα η Ανδρος υπήρξε ένα από τα σηµαντικότερα λίκνα εφοπλιστικών οικογενειών της ελληνικής ναυτιλίας µε χαρακτηριστικά ονόµατα (εκτός άλλων) των Βαλµά, Γουλανδρή, Εµπειρίκου, Μωραΐτη, Καρασταµάτη, Παλαιοκρασσά και Χαλούλη. Η παράδοση συνεχίστηκε µε αγκυροβοληµένα καΐκια και βαπόρια, µε λιµενεργάτες και λεµβούχους, µε καρνάγια και µόλους, ως τα πιο πρόσφατα χρόνια – τέσσερις-πέντε δεκαετίες από σήµερα.
«Οδηγός απόδρασης»
«Συµβατικά η στιγµή του τέλους της σηµαδεύεται µε τον ερχοµό του πρώτου οχηµαταγωγού στο νησί, το 1965» επισηµαίνει ο Γ. Μαµάης. Το κείµενο «Χρονικά των πλοίων» που υπογράφει ο Αρης Μπιλάλης περιέχει σύντοµα ιστορικά σηµειώµατα όλων των πλοίων που έχουν περάσει από το νησί, τόσο προπολεµικά όσο και µεταπολεµικά – ως το 1965. ?στόσο το πιο ενδιαφέρον κεφάλαιο τιτλοφορείται «Βαρκάρηδες και άνθρωποι του λιµανιού»: πρωταγωνιστούν τα άγνωστα πρόσωπα απλών ανθρώπων που πέρασαν τη ζωή τους µέσα στην αλµύρα της θάλασσας και συνετέλεσαν µε τον τρόπο τους στην εξέλιξη του τόπου.
Ανθρωποι του λιµανιού, οι βαρκάρηδες κουβαλούσαν µε τις βάρκες τους επιβάτες και εµπορεύµατα από και προς τα πλοία. Με κουπιά, συχνά υπό πολύ δύσκολες συνθήκες. ?εν ήταν η µοναδική τους απασχόληση· έκαναν κι άλλες δουλειές – ψαράδες, κτηνοτρόφοι, γεωργοί. Ηταν ένα ζωντανό κοµµάτι και της νησιωτικής ενδοχώρας.
Συνεπώς άνθρωποι, καράβια και λιµάνια φτιάχνουν µια ελκυστική σύνθεση στο ασπρόµαυρο που συγκινεί και γοητεύει. Γιατί κάθε φωτογραφία καταγράφει και την εξέλιξη που έχει συντελεστεί σε διάστηµα έξι δεκαετιών: ένας «οδηγός για απόδραση σε µιαν Ανδρο παρηγορίας που ανθίσταται στις ασχήµιες, στις υπερβολές και στις προκλητικές κατασκευές που κατακλύζουν το νησί», όπως αναφέρει ο ?. Κυρτάτας.
«Μια κραταιά συνοικία-νησί»
Στη ναυτική πολιτεία των θαλασσών του Αιγαίου και του Ιονίου η Ανδρος αποτελεί «κραταιά συνοικία-νησί», σύμφωνα με την Τζελίνα Χαρλάντη, καθηγήτρια Ναυτιλιακής Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστημίου. Σαντορίνη, Μύκονος και Ανδρος ήταν οι τρεις παραδοσιακοί ναυτότοποι των Κυκλάδων στον 19ο αιώνα.
Πριν ακόμη από τη Μικρασιατική Καταστροφή η σύνδεση της Ανδρου με τα απέναντι μικρασιατικά παράλια και κυρίως με τη Σμύρνη ήταν πυκνή. Τα αγαθά που εξήγε το νησί ήταν σύκα, κρεμμύδια, λάδι και το πιο περιζήτητο τοπικό προϊόν, τα λεμόνια, που έφθαναν ως την Κεντρική Ευρώπη και την Οδησσό της Ρωσίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η οικογένεια των Εμπειρίκων, η οποία ξεκίνησε την εφοπλιστική της δραστηριότητα με ένα καΐκι που μετέφερε λεμόνια στη Σμύρνη.
Γιάννης Ζουμπουλάκης |
